Herbergen

Bronskleurig draad

Ongemaakt

Als bloemen

Te zien, te denken

Bekronen

Van de appelboom

Jeugdindruk

Citroenen

Negen stiftgedichten uit Wolters' Verklarend handwoordenboek

<div class="wp-block-image">
<figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_6.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2350" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_6.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_6.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_6.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_6.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>


citroenen



we verlaten een dag met mooie bomen waaraan citroenen groeien;



wilde gele wolken

citroenen we verlaten een dagmet mooie bomenwaaraan citroenen groeien; wilde gele wolken

<div class="wp-block-image">
<figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_7.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2346" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_7.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_7.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_7.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_7.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>


jeugdindruk



indruk opgedaan in een buurthuis: een portret van jezus als jonge minnaar

jeugdindruk indruk opgedaan in een buurthuis:een portret van jezusals jonge minnaar

<div class="wp-block-image">
<figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_9.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2342" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_9.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_9.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_9.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_9.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>


Van de appelboom



zo valt van de appelboom het rode licht in het huis

Van de appelboom zo valt van de appelboom het rode lichtin het huis

<div class="wp-block-image">
<figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_8.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2338" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_8.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_8.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_8.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_8.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>


bekronen



rust: – ook anderen dragen een hart van krassen voorzien: een kleine woning met allerlei opvattingen bekroond

bekronen rust: –ook anderen dragen een hartvan krassen voorzien: een kleine woningmet allerlei opvattingen bekroond

<div class="wp-block-image">
<figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_4.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2334" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_4.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_4.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_4.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_4.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>


te zien, te denken



de horizon te zien het allerlaatste tussen hemel en aarde



en niet veel te denken: ik en de aarde bewegen nu o allesomverwerpende bogen

te zien, te denken de horizon te zienhet allerlaatste tussenhemel en aarde en niet veel te denken: ik ende aarde bewegen nu oallesomverwerpende bogen

<div class="wp-block-image"><figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_1.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2326" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_1.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_1.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_1.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_1.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>



als bloemen



vastgelegd als bloemen van steen o een zacht zacht gesteente, een stenen veld met oude wonden begroeid

als bloemen vastgelegd als bloemen van steeno een zacht zachtgesteente, een stenen veldmet oude wonden begroeid

<div class="wp-block-image"><figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_2.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2321" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_2.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_2.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_2.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_2.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>



ongemaakt



een jongen in het water; in de war en in rust: de mensen op afstand en zijn naam ergens ver ver ver

ongemaakt een jongen in het water; in de waren in rust: de mensen op afstand en zijn naamergens ver ver ver

<div class="wp-block-image"><figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_3.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2316" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_3.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_3.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_3.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_3.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>



bronskleurig draad



van bronskleurig draad ge- weven stralen



vroeg boven het vroege land

bronskleurig draad van bronskleurig draad ge-weven stralen vroeg boven het vroege land

<div class="wp-block-image"><figure class="aligncenter size-large"><img data-recalc-dims="1" loading="lazy" decoding="async" width="768" height="1024" src="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_5.jpg?resize=768%2C1024&#038;ssl=1" alt="" class="wp-image-2311" srcset="https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_5.jpg?resize=768%2C1024&amp;ssl=1 768w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_5.jpg?resize=225%2C300&amp;ssl=1 225w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_5.jpg?resize=1152%2C1536&amp;ssl=1 1152w, https://i0.wp.com/vuurland.bes-sel-sen.studio/wp-content/uploads/2022/05/stift_5.jpg?w=1536&amp;ssl=1 1536w" sizes="auto, (max-width: 768px) 100vw, 768px" /></figure></div>



herbergen



men kan hier nog door het venster kijken van een huis waar men geen waarheid vindt maar nachtverblijf

herbergen men kan hier nog door het venster kijkenvan een huis waar men geen waarheid vindt maarnachtverblijf

"Zo groot als Ik"

een Aards geluk

Welk Hart

Geen weifelende God

O listig Wrak

Vijf vertalingen van Emily Dickinson

Af en toe vertaal ik een gedicht van Emily Dickinson. Hier laat ik een paar van die vertalingen lezen, samen met wat notities. Deze laatste keer een vertaling van ‘A great Hope fell’.



*



Dit gedicht schreef Dickinson op een envelop. De regels zijn afgebroken om op het papier te passen, maar door het metrum valt het als gedicht te herkennen.



Het is kort, en het stopt abrupt.



Ik werkte aan mijn vertaling op een balkon. Toen ik bijna klaar was, en even opstond, blies de wind mijn aantekeningen weg. (Gelukkig kon ik me de regels, door het metrische houvast, goed herinneren.)







Een grootse Hoop Viel ongehoord Het Puin lag binnenin O listig Wrak Dat Zweeg, en zich Geen Omstander liet zien

Af en toe vertaal ik een gedicht van Emily Dickinson. Hier laat ik een paar van die vertalingen lezen, samen met wat notities. Deze laatste...

Af en toe vertaal ik een gedicht van Emily Dickinson. Hier laat ik een paar van die vertalingen lezen, samen met wat notities. Deze keer een vertaling van ‘Though the great Waters sleep’.



*



In de jaren die voorafgingen aan het schrijven van dit gedicht, was Dickinson veel naasten verloren. Ook andere gedichten uit dezelfde tijd gaan over de dood. Ze heeft het gedicht een aantal keer naar een rouwende vrienden gestuurd.



Twintig jaar eerder schreef ze in een brief niet religieus te zijn, in tegenstelling tot de rest van haar gezin. ‘Elke ochtend praten ze met een zonsverduistering die ze “Vader” noemen.’



‘Alles wat we van de hemel weten is afscheid’, dichtte ze ergens anders.



Dickinsons geloofsleven is moeilijk te vangen in de termen van vandaag. Tegenwoordig lijkt de belangrijkste geloofsvraag of er een God bestaat, maar dat Godsbestaan lijkt Dickinson vaak niet erg te interesseren. Ook in dit gedicht is dat het belangrijkste niet, God heeft een soort bijrol, als deel van een beeldspraak. Sterker nog, door de verwoording klinkt het haast alsof er meerdere zijn.







Hoewel de Wateren slapen, Dat ze de Diepten zijn Moet je geloven, Geen weifelende God Ontbrandde dit Verblijf Om het te Doven —







Doven is het einde, maar niet het doel van een vlam. Waaraan je niet kunt twijfelen, schrijft Dickinson, is de waarde van het branden. We geloven dat de stilte van de dood niks oppervlakkigs is, een diepte herbergt.



(Kijk niet naar de hemel: kijk naar de zee.)

Af en toe vertaal ik een gedicht van Emily Dickinson. Hier laat ik een paar van die vertalingen lezen, samen met wat notities. Deze keer...

Af en toe vertaal ik een gedicht van Emily Dickinson. Hier laat ik een paar van die vertalingen lezen, samen met wat notities. Deze keer een vertaling van ‘Where Roses would not dare to go’.



*



Elke lijn van de Amerikaanse schilder Cy Twombly hield het midden tussen verfstreek en iets dat meer weghad van handschrift. Het werk doet soms denken aan de kantlijnen van een verveelde tiener op school.



Omgekeerd lijken de lijnen die Dickinson als interpunctie gebruikt soms meer op beeldende kunst. Haar manuscripten staan vol strepen die je moeilijk begrijpt, maar makkelijk ervaart.



Tegen het einde van zijn leven schilderde Twombly reeksen gigantische rozen. Hij werkte in verdund acryl, de bloemen druipen van de doeken af. Hij schreef-schilderde dichtregels langs de randen, ook een strofe van Dickinson. Daardoor denk ik bij de rozen die ik in haar gedichten tegenkom nu ook steeds aan die van hem.







Welk Hart zou durven op te gaan Naar waar geen Roos zich waagt, Dus zend ik naar de Vijand eerst Mijn Rode Spieders uit —

Af en toe vertaal ik een gedicht van Emily Dickinson. Hier laat ik een paar van die vertalingen lezen, samen met wat notities. Deze keer een vertaling van ‘A Letter is a joy of Earth —’.



*



Brieven zijn een Aards geluk — Dat Goden is ontzegd —







Dit gedicht (of fragment) duikt twee keer op, in brieven uit januari 1885. In de ene brief zijn de regels vervat in een langere zin (‘… maar brieven zijn een Aards geluk &#8230;’), in de andere worden ze ingeleid door een retorische vraag:







En wat is Extase anders dan Affectie, en wat is Affectie anders dan de kiem van het kleine Bericht? Brieven zijn een Aards geluk — Dat Goden is ontzegd —



liefs, Emily —







Dickinson heeft bij leven niets gepubliceerd, we hebben alles achteraf moeten samenstellen. Soms, zoals hier, begint ze ineens regelmatige, metrische zinnen te schrijven, begint ze plotseling te dichten.



Haar gedachte doet me denken aan een beschrijving die in de geschiedenis af en toe opduikt, zoals bij kerkvader Augustinus en wetenschapper Galileo: dat God geen denkstappen gebruikt om te redeneren. Hij doorziet alle waarheid in één ogenblik.



Op een soortgelijke manier zou je kunnen zeggen dat God geen brieven nodig heeft om te communiceren. Hij is van alles meteen en onbemiddeld op de hoogte, hij kan iedereen zonder tussenkomst iets zeggen.



Een kenmerk van brieven is het risico dat ze niet op hun bestemming arriveren. Maar wat is het geluk van brieven?



Dat je ze kan verwachten, denk ik. Dankzij het risico dat een brief verloren kan gaan, zorgt de vertraging van brieven ervoor dat we verheugd kunnen wachten: misschien is een brief al onderweg. Zoals losse denkstappen van redeneren iets kunnen maken waarvan je geniet, iets dat meer dan nuttig is.

Af en toe vertaal ik een gedicht van Emily Dickinson. Hier laat ik een paar van die vertalingen lezen, samen met wat notities. Deze keer een vertaling van ‘Love reckons by itself — alone —’.



*



In de beeldspraak speelt de zon een haast vaste rol, als voorbeeld van wat zich niet laat vergelijken. Manen van een leeuw, een god, een kroon. Telkens is de zon het beeld van iets buitengewoons.



Ook in de filosofie is het beeld onmisbaar. Waarheid wordt ‘aan het licht’ gebracht, of je tast ‘in het duister’. Je moet ‘helder’ denken, je zoekt een ‘verklaring’. Om te begrijpen wat we doen wanneer we denken, gebruiken we zonverlichte beelden. (Hebben we daarmee de zon zelf niet ondenkbaar gemaakt?)



Er zit iets tegenstrijdigs in, het voorbeeld te zijn van al het unieke. ‘Liefde is zo uniek als de zon’ – die vergelijking ontkent zichzelf.



Dickinson is tactisch. Ze vergelijkt de liefde nergens direct met de zon, ze plaatst hen naast elkaar. Naar welk van de beelden haar laatste regel verwijst blijft in het midden hangen. De regel spreekt zichzelf bijna tegen; slaat hij op beide beelden tegelijk, dan ontstaat er een gelijkenis. Voordat dat gebeuren kan trekt de dichter zich terug.



Aristoteles noemde metaforen leerzame vergissingen; Dickinson laat de vergissing aan de lezer. Alsof je voor een ogenblik de zon ziet zonder te worden verblind.







Liefde meet — haar maat — alleen — “Zo groot als Ik” — verklaar de Zon Aan Wie nooit voelde hoe ze schijnt — Ze is alleen zichzelf gelijk —







(‘Alleen zichzelf gelijk’ – dat was ooit de betekenis van weergaloos.)

“Zo groot als Ik”

Het omgekeerde van blindheid

Het net dat ik ben

Voelen en denken

Naakt, als inkt

In water

Vijf metaforen uit de wereldliteratuur

Ooit zat ik in een furo, een Japans bad. Zo&#8217;n bad is van hout, hoog en vierkant: je kunt er niet echt in liggen, maar zit rechtop. Je neemt hem na een douche, werd me uitgelegd, nadat je je gewassen hebt. Het water is dus niet bedekt met zeep. Misschien zag ik daarom hoe het water uit de kraan het oppervlak raakte. Dat heb ik natuurlijk wel eerder gezien, maar niet eerder viel het me op: hoe het water niet zomaar verdwijnt, hoe het schuimt en eerst onder de waterspiegel duikt, voordat het opgaat in het water dat er al is. Een zacht rumoer.



Het deed me denken aan een filmpje dat ik ooit keek. Iemand had hydrofoob water gemaakt: water dat niet met ander water mengt als het dat aanraakt. Een vreemd gezicht, twee gescheiden druppels tegen elkaar. Het samenspel van die herinnering en de waterstraal maakte dat &#8216;water&#8217; plots voelde als een diepe, oude intuïtie. Iets wat je niet begrijpt, maar waarmee je omgaat alsof je het leerde kennen voordat je geboren werd. Voordat je bestond, en je voorouders bestonden.



Misschien dat kerkvader Augustinus de genade van God daarom vergelijkt met water waarin je wordt gewassen. Tegen het einde van zijn Confessies begint hij een paar vragen te stellen over het water dat voorkomt in de allereerste zinnen van de Bijbel, de eerste verzen van Genesis: een oervloed waarover de geest van God zich beweegt. Hoe kwam die oervloed daar? Hij lijkt haast aan God vooraf te gaan, God schept hemel en aarde door een scheiding in dat water te maken. Augustinus somt een paar mogelijke verklaringen op, en laat het probleem voor wat het is, hij weet niet welke klopt.



Kortom: water is oud.



In een onderzoek naar de verbeelding noemt Gaston Bachelard het beeld van water &#8216;eenvoudiger en verborgener&#8217; dan vuur. Eenvoudig en verborgen: ongrijpbaar. &#8216;Water is iets dat je niet vasthouden kan,&#8217; schrijft Anne Carson ergens anders. &#8216;Zoals mannen. Ik heb het geprobeerd. Vader, broer, geliefde, ware vrienden, hongerige geesten en God, één voor één namen ze zich uit mijn handen.&#8217;



Een oude, ongrijpbare verborgenheid. Misschien dat een van de mooiste metaforen daarom gevormd is uit niets dan water. Hij staat in El hacedor (1960), een boek van Jorge Louis Borges. De titel betekent De maker. Is meteen ook een samenvatting. Het boek bevat losse gedichten, verhalen, parabels, schetsen, fragmenten, fictieve citaten: maaksels. Alles wat zich langzaam lukraak op de bodem van een lade opgestapeld had. Maar daardoor werd het ook de trage neerslag van een heel schrijverschap, een totaal zelfportret. Hoe groot zijn oeuvre ook is, om Borges te leren kennen heb je enkel De maker nodig.



In het eerste fragment, een soort voorwoord, wordt het boek door Borges opgedragen aan Leopoldo Lugones. Dat was een dichter uit de voorgaande generatie. Aan het begin van zijn carrière had Borges de aanval op Lugones geopend, nu droomt hij dat hij zijn kleine boek aan hem mag overhandigen. Hij verzint een bibliotheek, waarin hij Lugones tegenkomt. Lugones bladert door El hacedor, en vindt wel iets wat hij waarderen kan.



Dan keert de werkelijkheid terug. Lugones is al jaren dood, hij stierf in &#8217;38 door eigen hand. Het voorwoord beschrijft een onmogelijke scene. Borges:



En este punto se deshace mi sueño, como el agua en el agua.



Op dit punt lost mijn droom zich op, als water in water.



Toen ik die zin voor de eerste keer las, heb ik het boek maar weggelegd, uit jaloerse waardering. Hoe verbeelding verdwijnt: als water in water. Met onmogelijk simpele middelen weet Borges een bijna niet te overtreffen beeldspraak te schrijven. Eenvoudig, veelzeggend, heftig en zacht: regendruppels in een sloot, een stroom van een klif. Oud en alledaags, de zin haast zelf als water, zoals hij opvalt en weer wegtrekt. Als een traan, droevig en schoon.

Ooit zat ik in een furo, een Japans bad. Zo&#8217;n bad is van hout, hoog en vierkant: je kunt er niet echt in liggen, maar...

Zo&#8217;n tien jaar geleden raakte ik benieuwd naar een boek van Don DeLillo, The Body Artist. Door een beschrijving, of door de titel misschien. Ik kan het me niet precies herinneren. Ondanks die interesse heb ik het boek toen niet gekocht, niet gelezen. Ik vond het omslag van een herdruk niet mooi. Dat is genoeg om me te stoppen, soms: ooit kocht ik The Picture of Dorian Gray en las een handvol zinnen, een paar jaar later vond ik een mooier exemplaar en las ik het dezelfde dag nog uit.



Pas afgelopen zomer kocht ik The Body Artist op de boekenmarkt, een eerdere druk. Ik nam het op vakantie mee, las het in de zon.



Een boek heeft geen haast. Wie het besluit te schrijven, legt zich neer bij een tempo dat bijna niet bestaat. Een stel woorden kan lang liggen.



In mijn kast ligt nog zo&#8217;n wachtende roman, Moderato cantabile van Marguerite Duras, vertaald door Remco Campert. Een goed vormgegeven boek, goed papier. Het werd me aangeraden door een vertaalster, en de passages die ik lees, als ik even blader, vind ik mooi. Toch heeft het boek zich nog niet gegeven.



Maar de aanbeveling heeft ervoor gezorgd dat ik een ander boek van Duras heb opgepakt, toen ik het in de winkel tegenkwam. Writing, de Engelse vertaling van Écrire. Een essay over schrijven, gevolgd door wat andere stukken. Dat essay begon ik in de winkel al te lezen.



Ik kon herkennen wat ik las, en als het aankomt op de praktijk van het schrijven is alle herkenning welkom. Je doet het alleen, er bestaat geen vaste leerweg. Iemand kan je helpen, maar voor het maken van een zin bestaat geen bestendige methode. Waar komt een zin vandaan? Je kunt hem niet plannen: het plannen is het schrijven zelf. Dat zei ook Duras. &#8216;We moeten toegeven: we kunnen het niet.&#8217; Geruststellend, dat ook vijftig jaar ervaring haar niet het idee gegeven had dat ze wist wat ze deed. Sterker nog, die ervaring gaf haar het idee dat ze niet kon weten wat ze deed. &#8216;Schrijven is het onbekende. Vóór het schrijven kun je niets weten van wat je gaat schrijven. En dat in volstrekte luciditeit. Het is het onbekende van jezelf, van je hoofd, van je lichaam. Schrijven is zelfs geen bezinning, het is een soort vermogen dat je hebt, naast jezelf, parallel aan jezelf: een ander mens verschijnt en treedt naar voren, onzichtbaar, bedeeld met denken en woede, dat soms door zijn eigen daden zijn leven riskeert. Als je, voordat je eraan begon, voordat je ging schrijven, ook maar enig idee had van wat je ging schrijven, zou je het nooit doen. Het zou de moeite niet zijn.&#8217;



Al schrijvend kom je ergens achter: iets wat je niet op voorhand in gedachten had. Dat is meer dan romantiek, denk ik. Natuurlijk kun je vaag vermoeden wat je wil gaan maken. Maar alles hangt af van de zinnen die je schrijven zal: dat vage vermoeden is hoogstens een leidraad, terwijl je afwacht hoe de woorden reageren op wat je dacht te willen zeggen. Soms reageert de taal, zoals elk materiaal, anders dan verwacht. Soms schrijf je een zin en blijkt de klank ervan je bedoeling volstrekt te ondermijnen, moet je zoeken naar een andere verwoording, een andere gedachtegang.



Een beschrijving brengt iets binnen bereik, maakt iets zichtbaar. In een zin verzamelt zich wat voor ons ligt, krijgt het bepaalde samenhang. Een shirt over een stoel wordt een shirt over een stoel. Het hing daar al, maar niet op dezelfde manier. Ongeschreven kan een shirt veel minder goed allitereren.



Dit is de laatste zin uit het essay van Duras:



&#8216;Het geschrevene komt op als de wind, het is naakt, het is van inkt, het is het geschrevene, en het gaat voorbij zoals niets in het leven voorbijgaat, niets anders dan het leven zelf.&#8217;



Heet dat nog een metafoor?



De zin begint als een driehoek. Het geschrevene is (3) van inkt, (2) naakt en (1) komt op als de wind. Wat zegt dat, als je de losse onderdelen bekijkt? Is wind ook naakt? Wind is, in elk geval, niet van inkt. Of toch? Als hij geschreven wordt.



Een zin die zichzelf haast in kaart brengt. De beelden stapelen zich over elkaar, beginnen elkaar te verklaren. Van hiërarchie kun je amper spreken. Tegen het einde worden alle beelden weer afgelegd, het geschrevene gaat voorbij zoals &#8216;niets anders&#8217;. Niet als wind, niet als naaktheid, niet als inkt. Dan keert de metafoor zich, op het laatste moment, binnenstebuiten. &#8216;Niets anders&#8217; wordt &#8216;niets anders dan&#8217;, niets anders dan alles: &#8216;het leven zelf&#8217;.



Ik weet niet of de zin me iets zegt. Of ik aan elk beeld betekenis hang. Dat lijkt me niet te interesseren, wat de zin voor me doet is zwenken: hij tuimelt door zijn beelden heen, husselt en stapelt ze, pakt ze op en legt ze weg. Duras laat merken dat woorden geen strikt gescheiden levens kunnen leiden, dat de taal iets is waardoorheen betekenis beweegt.



Woorden lijken stilstaand water, hun betekenis een heldere weerkaatsing. Sommige zinnen brengen het water in beweging: ze laten zien dat het materiaal waarvan de woorden zijn gemaakt niet zo onschuldig is, de weerkaatsing zo helder nog niet. In andere zinnen is het alsof het water verdampt in de geest, waar het verandert. Een geschreven zin waait uit zijn woorden, ons leven in, om dáár voorbij te gaan.

Zo&#8217;n tien jaar geleden raakte ik benieuwd naar een boek van Don DeLillo, The Body Artist. Door een beschrijving, of door de titel misschien. Ik...

In het najaar van 1967 en voorjaar van 1968 gaf schrijver, dichter en bibliothecaris Jorge Luis Borges zes lezingen aan de Harvard-universiteit. Hij was bijna 70. Er zijn opnames van die lezingen gemaakt, je kunt zijn stem stapvoets door zijn zinnen horen lopen: hij laat meer pauzes vallen dan er komma&#8217;s kunnen staan, wat hem alleen maar eloquenter doet klinken, en ik vermoed dat hij zijn lezingen uit zijn hoofd heeft geleerd – Borges was inmiddels blind. Ik heb die opnames ooit gedownload om ze (als een soort podcast!) te luisteren tijdens een lange autorit, en laatst kwam ik de lezingen tegen op de boekenmarkt, voor zeven euro. Een mooie, gebonden editie. Die heb ik vanzelfsprekend gekocht.



In de voorlaatste lezing, ‘Thought and Poetry,’ heeft Borges het over de verhouding van poëzie tot dagelijkse taal. Vaak wordt het punt gemaakt dat poëzie die taal verheft, tot iets bijzonders maakt. Borges stelt het omgekeerde: poëzie maakt die taal alledaagser. In een goed gedicht is het woord ‘nacht’ weer donker, en niet alleen de naam voor een bepaald aantal uren tussen twaalf en zes. Een gedicht draait de vervreemding van onze woorden terug.



‘Ik heb vaak vermoed,’ zegt Borges, ‘dat betekenis aan een gedicht wordt toegevoegd. Ik weet zeker dat we de schoonheid van een gedicht voelen voordat we een betekenis bedenken.’ Hij citeert een paar regels van Shakespeare, waarin de maan – stelt een voetnoot – verwijst naar koningin Elizabeth. Dat kan wel zijn, zegt Borges, maar ‘ik denk niet dat hij zich ervan kon weerhouden te denken aan de maan in de lucht. Het punt dat ik graag wil maken, is dat we ons niet hoeven vast te leggen op een betekenis – op één van de betekenissen. We voelen de gedichten voordat we de ene, de andere, of beide betekenissen kiezen.’ Een beeld heeft volgens Borges een schoonheid ‘voorbij de manier waarop het wordt geïnterpreteerd.’



Dat klinkt als een punt dat vaak en graag wordt gemaakt: je moet poëzie niet begrijpen, je moet het voelen. Ik geloof niet dat dat is wat Borges bedoelt. Het gaat erom dat er betekenis bestaat die aan een interpretatie voorafgaat, die niet redelijk is; de schoonheid van een gedicht praat in de eerste plaats met onze verbeelding. Dat hoef je niet te zien als het wegzetten van begrip en verheerlijken van gevoel. Veel van wat we voelen noemen, is evengoed een vorm van denken: de vorm waarvan we het niet toestaan dat hij plaatsvindt onder die naam. Het vatten van een metafoor in zijn versplintering, zijn oneenduidige betekenis – ook dat kan een gedachte zijn.



Ik wil niet zeggen dat voelen maar een vorm van denken is. Ik schuif de landsgrens van het denken niet op ten koste van het grondgebied van ons gevoel, ik weiger gewoon te geloven dat die twee steeds zo strikt te scheiden zijn. Ik geloof best dat je soms iets denkt in plaats van voelt, en dat je lang niet altijd kunt duiden wat er in je omgaat. Maar het idee dat een gedachte elke vorm van voelen achterlaat, en dat voelen steeds iets puurs is, waaraan geen begrip te pas komt, dat zint me niet. Dat klinkt wreed, en raakt niet aan mijn eigen ervaring.



Dit is wat ik herkennen zou: ik merk dat ik iets voel, dat een bepaalde indruk of situatie me iets doet. Haast meteen, een stille vraag: wat? Wat is het aan de indruk dat me raakt? Aan de situatie? Wat is het in mezelf, dat zich erdoor laat raken? Ik stel mezelf vragen, ik vorm zinnen. Is het dit? Of dit? Ik toets de gedachten aan het gevoel.



Een vergrootglas is bedoeld om iets te onderzoeken, ja, het vertoont gelijkenissen met de bril – dat andere klassieke attribuut van de nerd. Maar als je zonlicht onder de juiste hoek door een vergrootglas laat vallen, kan het ook een vuurtje laten branden. Soms is het denken zo&#8217;n glas. Als ik over een zinvolle gedachte struikel, dan gaat het gevoel niet weg: het wordt scherper, ik zie het beter, het doet me méér.



Wie zegt dat je gedichten voelen moet en niet begrijpen, wie dat tweetal tegen elkaar wil uitspelen, zegt eigenlijk: voelen moet vaag zijn. Wie omgekeerd het denken wil beperken tot het kennen van feiten, heeft zijn eigen gedachtegang nooit nauwlettend gevolgd. Gevoel begrijpt en denken voelt, een gedachtegang dwaalt op een zinvolle manier, en gedichten kunnen dat juist zo helder in kaart brengen omdat ze de woorden niet bedwingen tot hun zakelijkheid, omdat ze een beroep doen op de verbeelding waar die de wereld nog niet heeft verdeeld in een voorlopig, redelijk verband.



Omdat ik zijn gedichten niet wil lezen als maar een voorbeeld van wat hij in lezingen zegt, als iets dat moet bewijzen wat hij beweert, eindig ik niet met een metafoor van Borges zelf. Die komt later. Hier springt gewoon, als een kat uit een struik, een andere schrijver op het toneel.



Hoewel haar vader redacteur was van een haikutijdschrift, raakte Mayuzumi Madoka pas echt geïnteresseerd toen ze als tv-reporter een segment deed over een andere dichter. Ze debuteerde in 1994, en richtte twee jaar later zelf een tijdschrift op: de Maandelijkse Hepburn, een haikublad voor vrouwen die even vrij wilden leven als Audrey Hepburn in haar filmrollen deed.



Een van mijn favoriete gedichten is een haiku waarin ze het lome gevoel van augustus verscherpt, in één simpele beweging, door het beeld van een langspeelplaat.



nu de reis voorbij is — de B-kant van mijn zomer

In het najaar van 1967 en voorjaar van 1968 gaf schrijver, dichter en bibliothecaris Jorge Luis Borges zes lezingen aan de Harvard-universiteit. Hij was bijna...

In een aantal van haar eerdere romans, zoals Mrs Dalloway (1925) en To the Lighthouse (1927), begon Virginia Woolf al afstand te nemen van gebruikelijke opvattingen over plot. Het verhaal werd niet langer bepaald door gebeurtenissen van buitenaf, maar door het innerlijke leven van haar karakters. In The Waves (1931) bereikt die ontwikkeling een hoogtepunt. Het is een zesstemmig boek over zeven mensen, die elkaar en zichzelf beschrijven vanaf hun vroege jeugd tot hun dood. We horen afwisselend Bernard, Rhoda, Susan, Louis, Jinny en Neville, hun monologen versmelten tot één gezamenlijke, lyrische gedachtegang. Tussen hen door beweegt zich Percival, wiens stem we niet horen, en de monologen worden onderbroken door indrukken van een kust, van golven.



De roman verkent spanningen tussen taal, lichaam en identiteit. Omdat Woolf vanuit de innerlijke ervaring vertrekt, neemt het lichaam – dat we zo snel als een voorwerp beschrijven – steeds andere vormen aan. Het hele begrip van een afgeschermd, innerlijk leven lost bijna op, doordat het boek niet uit denkende, maar sprekende stemmen bestaat, die samen het verschil tussen het hebben en zijn van een lichaam langzaam openbreken.



Neville ervaart zijn ‘zelf’ als een weerstand, als de laatste verdedigingslinie tegen het tumult van de wereld om hem heen. Als hij na een treinreis uitstapt in Londen, en wordt omringt door het rumoer, gaat zijn zelfgevoel ‘haast verloren.’ Zijn zelf is de kloof die hij nodig heeft om alles rustig waar te nemen. Hij denkt – op afstand – aan Percival; ‘naakt, opgerold, heet, op zijn bed.’



Het zelfzijn wordt van binnenuit en buitenaf bevraagd en aangevallen. Als ons ‘zelf’ precies de scheiding is tussen binnen en buiten, dan wordt die scheiding in The Waves niet uitgewist, niet vervaagd, maar vermeerderd en versplinterd. Want Woolf benadrukt óók dat er geen zelfloze wereld bestaat. ‘Hoe beschrijf je de wereld bekeken zonder zelf?’, vraagt Bernard tegen het einde. ‘Er zijn geen woorden voor. Blauw, rood – zelfs zij leiden af, zelfs zij laten het licht niet door, maar bedekken het met dikte.’



Elke beschrijving van de wereld is ook een beschrijving van degene die hem ziet: de wereld is een waargenomen plaats waarin een wezen leeft.



Door die versplintering van het onderscheid tussen binnen en buiten, verwordt in feite de hele roman tot één lange metafoor. Elke beschrijving van een gebeurtenis is een beschrijving van een beleving, en omgekeerd; elk woord dekt niet alleen de lading van zijn alledaagse betekenis, maar is doordrenkt van de persoonlijke waarde die het voor een specifieke spreker heeft.



Dat alles balt zich samen in een prachtige beschrijving van Neville, halverwege het boek. ‘Ik ben beneveld en gekneusd door de afdruk van geesten en gezichten en dingen zo subtiel dat ze voorzien zijn van geur, kleur, textuur en substantie, maar geen naam dragen. Voor jullie, die de nauwe grenzen van mijn leven zien, en de lijn die het niet kan oversteken, ben ik slechts “Neville.” Maar voor mijzelf ben ik onmeetbaar; een net waarvan de vezels onzichtbaar doorlopen onder de grond van de wereld. Mijn net is amper onderscheidbaar van wat het omringt.’



Het net, Neville’s ervaring van zichzelf, verschilt haast niet van de indrukken en gebeurtenissen die hij vangt. Het net dat de wereld omringt, dat Neville is, valt op een haar na met die wereld samen.



En die wereld is niet alleen een waargenomen wereld: er wordt naar verlangd. In het begin van het boek lezen we zinnen waaruit blijkt hoe Neville naar Percival kijkt. Hij leunt opzij alsof hij zijn been wil krabben, zodat hij hem beter kan zien. Hij beschrijft hem als een heidense god. ‘Maar kijk – hij slaat zijn hand om de rug van zijn nek. Voor zulke gebaren raak je levenslang hopeloos verliefd. Dalton, Jones, Edgar en Bateman slaan hun handen ook zo rond hun nek. Maar hen lukt het niet.’



Een metafoor is geen versiersel. Elke beschrijving rekt zich op voorbij zijn schijnbaar ‘letterlijke’ betekenis, om te getuigen van de verwantschap tussen wereld en spreker, tussen lichaam en stem: van de altijd meer dan letterlijke manieren waarop een leven in zijn omgeving opgenomen is.

In een aantal van haar eerdere romans, zoals Mrs Dalloway (1925) en To the Lighthouse (1927), begon Virginia Woolf al afstand te nemen van gebruikelijke...

Van de Oudgriekse dichter Stesichoros hebben we geen enkel intact gedicht. Er zijn wat papyri met losse regels en fragmenten, en sommige zinnen kennen we omdat iemand anders ze citeerde. Zijn werk bracht Sappho en Homerus samen: hij schreef epische gedichten in lyrische metra. Verhalende liedjes. Eén ervan was een lang gedicht over Geryon, een rood gevleugeld monster dat uiteindelijk door Herakles wordt gedood.



In Autobiografie van Rood herschrijft de Canadese dichteres Anne Carson dat verhaal. Geryon blijft rood en gevleugeld, maar wordt ook een tienerjongen die zijn jeugd moet zien te overleven. Ook Herakles duikt op, niet om hem te doden, maar om zijn hart te breken. In de eerste helft van het boek maken ze samen een roadtrip naar de onderwereld, waar Herakles&#8217; oma woont; in de tweede reist Geryon naar Argentinië, waar hij foto&#8217;s maakt.



Een interviewer vroeg Carson waarom ze het verhaal herschreven had tot liefdesgeschiedenis. Wat was het aan de oorspronkelijke mythe dat haar daartoe had aangezet?



‘Helemaal niets. In de mythe gaat Herakles naar Geryon toe, doodt hij hem, en is het verhaal voorbij. Maar in andere klassieke bronnen, zoals de Ilias, zit wel een bepaald gehalte aan homo-erotische zachtheid, en het interesseerde me hoe dat zou werken in een verhaal. Daarnaast wilde ik Geryon iets leuks geven in zijn leven.’



Een van de mooiste passages uit het boek is het moment dat Geryon en Herakles elkaar ontmoeten. Geryon loopt over een busstation waar Herakles uitstapt, ‘en daar was het, zo’n ogenblik / dat het omgekeerde is van blindheid.’ Herakles blijft stilstaan in de deuropening van zijn bus, de mensen achter hem moeten wachten. Hij heeft een koffer in zijn ene hand, steekt met de andere zijn shirt in zijn broek.



Geryon vraagt hem of hij kleingeld heeft, om tegen een briefje te wisselen. ‘Nee, maar je mag best een kwartje hebben.’ Een paar uur later zijn Geryons handen koud, en steekt Herakles ze onder zijn shirt.



They recognized each other like italics, schrijft Carson in het begin. &#8216;Ze herkenden elkaar als cursiveringen.&#8217;



Welke aantrekkingskracht stelde ze zich daarbij voor? Wederzijdse vreemdheid, zegt ze in het interview. Iedereen staat rechtop, maar deze twee zien elkaar, en staan allebei scheef. Een behendige metafoor. Hij kan worden gedacht in de richting van seksualiteit – de parapluterm queer is afkomstig van een woordstam die doorklinkt in het Nederlandse dwars. Gecursiveerde tekst is, in een wat letterlijke zin, queergedrukt. Vanuit die invalshoek kun je de vergelijking begrijpen als een moment waarop je doorhebt dat ook de ander ‘afwijkt’, misschien.



Als je daar eenmaal bent, kun je de metafoor weer omkeren. Je kunt je afvragen wat zo&#8217;n beschrijving over cursiveren zegt. Wat betekent het bijvoorbeeld dat we buitenlandse woorden schuindrukken? Ook dát markeert een bepaalde afwijking, het onder voorwaarde binnenlaten van een ander soort woord. En wanneer je stopt een woord te cursiveren, is het blijkbaar normaal geworden, Nederlands. Een kwestie van gevoel, van gewenning misschien.



Niet alleen een leenwoord zet je schuin, cursiveren is ook een manier om ergens nadruk op te leggen. Ze herkenden elkaar als cursiveringen, staat er. Ze zien elkaar, ze vallen voor de ander op. Die lezing maakt de beschrijving veel algemener: het gaat niet over iemand die, net als jij, afwijkt, maar iemand die jou aantrekt – in tegenstelling tot de hele wereld. Alsof er een spotlicht is aangezet.



Het mooie van een goede metafoor: je hoeft tussen lezingen niet te kiezen. In een vergelijking valt een veelheid aan betekenissen samen, een metafoor stelt je altijd de vraag of die meerdere betekenissen zoveel verschillen als je denkt. Elke vergelijking tussen het ene en het andere schept een derde element, een X die aan beide kanten van de vergelijking gaat staan.



Het kan zinvol zijn die X onder woorden te brengen.



In dit geval door het stellen van de vraag: is niet elke verliefdheid queer, in de zin van dat één ander je plotseling opvalt en aantrekt, plotseling afwijkt van de mensen rondom? Van de massa die je elke dag ziet, die aan je voorbijgaat. Een gedachte die zo&#8217;n vergelijking je geven kan.



In de tweede helft van de vorige eeuw werd het gedeelte van Stesichoros&#8217; gedicht teruggevonden waarin hij de dood van Geryon beschrijft, ook met een metafoor. Het manuscript breekt halverwege af, in de vergelijking valt een gat. ‘Geryon liet zijn nek naar één kant hangen, als een klaproos die zijn zachte schoonheid bederft door plotseling zijn bladeren te laten vallen en […’



En wat? Een leegte.



Het is moeilijk een betere metafoor voor de dood te verzinnen, en misschien voor een gebroken hart. Een ‘en’ waar niks op volgt.

Van de Oudgriekse dichter Stesichoros hebben we geen enkel intact gedicht. Er zijn wat papyri met losse regels en fragmenten, en sommige zinnen kennen we...

Logo	Vincent Hammingh
Kernteam	Iduna Paalman, Thijs Joores, Erwin Hurenkamp, Oumaima Belkhdar
Website	Laurens Besselsen

Roelof ten Napel

Stukken geschreven door Roelof ten Napel

Citroenen

Jeugdindruk

Van de appelboom

Bekronen

Te zien, te denken

Als bloemen

Ongemaakt

Bronskleurig draad

Herbergen

O listig Wrak

Geen weifelende God

Welk Hart

een Aards geluk

“Zo groot als Ik”

In water

Naakt, als inkt

Voelen en denken

Het net dat ik ben

Het omgekeerde van blindheid

Boeken voor de eeuwigheid

Autobiography of Red

De soevereiniteit van het goede

The Zürau Aphorisms

Het plezier van de tekst

Boeken geschreven door Roelof ten Napel

Constellaties

Het leven zelf

Het woedeboek

In het vlees

Een zoon van

Dagen in huis

Over het zwijgen

Menu

Social

Contact

Credits